Tego lata tylko w dwóch krajach Europy – Hiszpanii i Portugalii – spłonęło ponad 350 tys. hektarów ziemi, czyli obszar wielkości Majorki. Skutki takich katastrof nie ograniczają się jedynie do liczby spalonych hektarów: całe społeczności zostały dotknięte tragedią, zniszczone zostały ekosystemy, straty przekroczyły już 600 mln euro, a do atmosfery trafiły ogromne ilości dwutlenku węgla – 39,4 mln ton CO₂ od początku roku. Dla porównania: skoro jeden samochód emituje rocznie ok. 4 tony CO₂, to odpowiada to emisjom prawie 10 mln aut, czyli mniej więcej całkowitej rocznej emisji samochodowej w kraju wielkości Holandii.
Jak wskazuje Wspólne Centrum Badawcze Komisji Europejskiej, to katastrofa, która powtarza się co roku, z coraz większą częstotliwością i intensywnością. Główne przyczyny to zmiany klimatu, porzucanie gruntów rolnych i nagromadzenie suchej roślinności. Pytanie nie brzmi już, dlaczego pożary wybuchają, lecz jak skutecznie im zapobiegać.
I tutaj pojawia się często niedoceniany czynnik – rola zwierząt gospodarskich.
Hodowla zwierząt – naturalny sprzymierzeniec w ochronie przeciwpożarowej
Skuteczna prewencja to połączenie aktywnej gospodarki leśnej, monitoringu, nowoczesnych technologii i sprawnej ochrony cywilnej. Jednak pomijanie potencjału zwierząt gospodarskich byłoby błędem. Naukowcy są zgodni: odpowiednio zarządzane stada mogą stać się cennym narzędziem w walce z pożarami.
Krowy, owce, kozy czy konie przekształcają trawy i krzewy w paszę, jednocześnie ograniczając tzw. „ładunek paliwa”, czyli łatwopalną biomasę, która napędza ogień. W wielu częściach Europy, szczególnie tam, gdzie rolnictwo zostało porzucone, wypas zwierząt może być trwałym, opłacalnym i wielofunkcyjnym sposobem zmniejszania ryzyka pożarowego.
Jak wyjaśnia hiszpański lekarz weterynarii Juan Pascual, autor książki „Reasons to Be Omnivore (for Your and Planet Health)”:
„Ekstensywna hodowla zmniejsza ilość łatwopalnej biomasy. Zwierzęta wypasają się na trawach i krzewach – tym samym materiale, które podsyca pożary. Badania pokazują, że tam, gdzie obecne są stada, pożary są rzadsze i mniej intensywne.”
Najskuteczniejsze okazują się stada mieszane łączące zwierzęta o różnych zwyczajach żywieniowych, które ograniczają zarówno trawy, jak i krzewy oraz gałęzie, a w efekcie zmniejszają ilość łatwopalnej roślinności i ryzyko pożarów.
Wypas jako prewencja i inwestycja
Wypas na opuszczonych terenach to nie tylko skuteczna forma prewencji pożarowej, to także rozwiązanie opłacalne ekonomicznie, wspierające środowisko i zwiększające wartość gruntów. Dlatego polityki rolne, leśne i przeciwpożarowe powinny mocniej wspierać tę formę gospodarowania krajobrazem.
Jak zauważa Juan Pascual: „Historia potwierdza tę zależność. Wymarcie dużych roślinożerców w okresie czwartorzędu doprowadziło do gwałtownego wzrostu liczby pożarów, co wykazały badania kilku amerykańskich uniwersytetów.”
Naukowcy przeanalizowali proces wymierania dużych roślinożerców w okresie czwartorzędu jako swoisty „naturalny eksperyment”, aby zrozumieć, jak obecność lub brak tych zwierząt wpływał na reżimy pożarowe. Badanie kopalnych osadów węglowych, wykorzystywanych jako wskaźniki dawnych pożarów, pokazało, że po zniknięciu megafauny pożary traw stawały się częstsze i bardziej intensywne. Najsilniej zjawisko to wystąpiło na kontynentach, które straciły największą liczbę dużych trawożerców. Z kolei wyginięcie gatunków żywiących się głównie krzewami i gałęziami, czyli tzw. liściożerców, nie wywołało tak wyraźnego efektu. Wyniki te dowodzą, że wielcy trawożercy odgrywali kluczową rolę w ograniczaniu pożarów – wniosek ważny zarówno dla rekonstrukcji historii Ziemi, jak i prognozowania przyszłych zagrożeń.
Zwierzęta – ekologiczny zasób i gwarancja pracy na wsi
Zwierzęta hodowlane to nie tylko źródło żywności, ale także naturalny, tani i wartościowy zasób ekologiczny. Jak zauważa Pascual: „To, co na pierwszy rzut oka wygląda na suchą trawę, w rzeczywistości staje się białkiem najwyższej jakości: mięsem i mlekiem.” Jednocześnie hodowla wspiera zatrudnienie na wsi i zachowuje krajobrazy kulturowe, które są częścią naszego dziedzictwa.
Problem polega jednak na tym, że obszary wiejskie wyludniają się, a populacja rolników starzeje. Bez gospodarzy i pasterzy roślinność narasta, zamieniając się w paliwo gotowe wywołać pożary. Co możemy zrobić? Przede wszystkim wspierać tych, którzy pozostali na wsi. Rolnicy codziennie opiekują się zwierzętami, odpowiedzialnie gospodarują ziemią i dostarczają nam żywność.
To jednak za mało, musimy także docenić ich produkty. Jeśli konsumpcja mięsa i mleka gwałtownie spadnie, zniknie wiele stad, a wraz z nimi naturalny wypas ograniczający łatwopalną roślinność i chroniący nasze krajobrazy.
Polityka musi nadążyć za praktyką
Kolejna istotna kwestia dotyczy polityk publicznych. Wspólna Polityka Rolna już teraz zapewnia wsparcie finansowe, lecz w przyszłości może być konieczne uznanie i wynagradzanie usług ekosystemowych, jakie świadczy rolnictwo i hodowla zwierząt – takich jak sekwestracja węgla czy ograniczanie ryzyka pożarowego.
„Niektóre miasta, jak Barcelona, zaczęły eksperymentować z wykorzystaniem kóz do oczyszczania terenów leśnych na obrzeżach miast” – zauważa Pascual. – „To krok w dobrym kierunku, ale niewystarczający, jeśli równocześnie wprowadza się polityki stygmatyzujące np. spożycie czerwonego mięsa w szkołach. Nie możemy oczekiwać, że hodowla zwierząt będzie rozwijana ze względów środowiskowych, a jednocześnie zniechęcać do konsumpcji produktów, które ona dostarcza”.
Stare rozwiązania na nowe czasy
Badania potwierdzają dziś to, co wiedzieli już pasterze sprzed wieków: łąki i lasy wypasane przez zwierzęta nie zarastają chwastami i podszytem, dzięki czemu są znacznie mniej podatne na pożary. W obliczu rosnącego zagrożenia pożarowego warto na nowo odkryć to odwieczne przymierze człowieka, natury i zwierząt.